Historische Vereniging Wieringen
De historie van Wieringen, een uniek stukje Nederland
WelkomAgendaOver onsDat was Wieringen toenMarkante WieringersWieringer traditiesWieringer dialectExcursie NieuwsFavoriete LinksWebshopDigitaal Archief
Wieringen, een voormalig Zuiderzee eiland

Hippolytushoef, Den Oever, Oosterland en Westerland zijn de vier dorpen op het voormalige eiland Wieringen. Verder heeft het voormalige eiland enkele buurtschappen: de Haukes, Noorderbuurt, Noordburen, Quarantaine (Dam), Hollebalg, Hoelm, Oosterklief, Westerklief, (Hoge) Elft, Stroe, Smerp en Vatrop. De polder Waard Nieuwland is een, aan de zuidkant gelegen, ingedijkt (in 1846) deel van Wieringen.

De kern van het eiland bestaat uiteen ongeveer zuidwest-noordoost lopende golvende (keileem) rug aan de noordzijde. Ten zuiden ervan liggen de kogen, het laagland, enigszins schotelvormige gebieden. De kogen werden - evenals de zwak ontwikkelde lage keileemrug van De Haukes -  tegen de zee beschermd door middel van wierdijken. Van ouds her is de beplanting schaars waardoor er een open karakter is ontstaan.

Grote veranderingen komen op Wieringen als gevolg van de Zuiderzeewerken. Na de stormramp in 1916 waarbij de Zuiderzeedijken op verschillende plaatsen doorbraken, stond men voor de keuze of de oude Zuiderzeedijken te verzwaren of de Zuiderzee af te sluiten. De afsluiting van de Zuiderzee had zowel positieve als negatieve gevolgen voor een tot dan toe besloten gemeenschap. Er kwamen nieuwe bewoners, die nieuwe ontwikkelingen inbrachten, dat was wennen maar werd positief opgepakt. De aanleg van waterleiding en elektriciteit werd zeer bespoedigd, ook de uitbreiding van de dorpen. Voor de visserij had het grote, minder fijne gevolgen en de dijken aan de noordkant van Wieringen werden op Delta hoogte gebracht. Zo kwam bij het hoge land van Stroe, waar nooit een dijk was geweest een dijk. Bij het Woudstrand, waar voorheen slechts een houten paalscherm stond, werd een zware dijk, de Normerdijk, gelegd. En door de grote toeloop van arbeiders naar de Zuiderzeewerken ontstond er een groot te kort aan woningen op het eiland. Meer weten over Wieringen, bezoek onze webshop...

Hieronder een korte beschrijving van de dorpen en (oude) buurtschapppen en de 'levensloop' van dit unieke voormalige eiland.

In 1869 schreef Hendrik Bosker over het boerenleven op Wieringen onder andere het volgende: “Op een oppervlakte van 1500 bunders (Wieringen) worden gemiddeld 160 paarden, ruim 1000 runderen en ruim 10 000 schapen gehouden. Hierbij kan men in de maanden April en Mei nog 7100 lammeren toevoegen. De meeste boeren houden gemiddeld 1 paard, 6 tot 8 runderen en 50 tot 60 schapen. Het vee wordt op gezette tijden, tweemaal daags, gevoerd, ’s morgens van 6 tot 8 en ’s avonds van 4 tot 6 uur. Tweemaal daags hooi, stroo en water.

Jan de Rijmer landman van de Gest, pseudoniem voor Jan P. Bakker

Maar ik wil tot tijdverblijf toch een poging wagen
Om, zo het mogelijk is, in rijm hier voor te dragen,
Wat ik in kroniek of boek van ’t eiland vond vermeld,
Wat ik van mijzelf weet of door anderen is verteld.
En daar ik Wieringers de weg niet hoef te wijzen,
Wil ik met een vreemdeling dit eiland rond gaan reizen.
En die de weg niet weet, kan vrolijk met ons gaan,
Die wijs ik onderweg soms dit of dat nog aan.

Geschreven door Jan P. Bakker (1831-1922), Jan de Rijmer, landman van de Gest.
Uit het boekje Beschrijving van Wieringen 1888 door Jan de Rijmer, uitgegeven door de Historische Vereniging Wieringen, 2004

De Haukes
Bij aankomst op het eiland kwam men aan te De Haukes. Omstreeks 1850 stonden daar slechts enkele huizen, pas in 1889 wordt De Haukes voor ’t eerst in de volksteeling met 15 huizen en 124 bewoners genoemd. Toch moet De Haukes als buurtschap al eeuwen oud zijn, want Jan Jansz. Dou tekent op zijn kaart uit 1681 ‘Haukes’ met vier huizen.  Uit het doopboek van ds Nanning Berckhout, predikant van Hippolytushoef en Westerland van 1681-1705, blijkt dat er tenminste drie gezinnen op de Haukes wonen.De Haukes is als beginpunt van het boek over verdwenen boerderijen gekozen, omdat het vroeger de aanlegplaats was van de postboot, die zorgde voor verbinding met het vaste land. De postschipper zorgde uiteraard voor het overbrengen van post, maar ook van personen en kleine vrachtjes. Bij beide aanlegplaatsen was een café, aan De Haukes was en is dat “De Postboot”, in Van Ewijcksluis was dat “Het Veerhuis.”

De postboot kreeg een goede aanlegplaats nadat in 1892 De Haukes een haven heeft gekregen. Daarvoor legde hij aan bij de dijk en moesten de passagiers bij goed en slecht weer over de dijk  klauteren. Voor de vrouwen met de lange rokken in die tijd geen sinecure. In de winter, als er ijs lag op dit deel van de Zuiderzee, werd de postboot vervangen door een sloep met slee-ijzers eronder. Na de bouw van de Amsteldiepdijk van Anna Paulowna naar Wieringen in1925 is de taak van de postboot over genomen door wegverkeer. Aan De Haukes zijn twee boerderijen gevonden waar duidelijke gegevens van bekend zijn. Er stonden wel meer huizen die de vorm hadden van een boerderijtje, maar daar is niet duidelijk van terug te vinden of er ooit geboerd is.

Westerland
Tussen de zuidhelling van de meest westelijke, tevens hoogste heuvel van de bovenwal , ligt Westerland (+5 m N.A.P.). Allan vermeldt dat de tegenwoordige kerk werd gesticht in 1826, op de plaats van de oude die toen gesloopt werd. Het kerkje, dat een zeer oude (12e eeuwse?) romaanse kerk verving en oorspronkelijk aan de Heilige Nicolaas gewijd was, werd gebouwd tegen de laatmiddeleeuwse roodbakstenen toren (+/- 1500, de klok in de toren is van 1509) Vanaf 1900 was de toren een baken voor de zeevaart. De Nicolaaskerk staat in de Kerkebuurt. De naam zegt het al, Westerland gelegen op het westelijke deel van Wieringen, met een eigen kerk en verschillende buurtschappen. Bij Westerland, gelegen aan het Amstelmeer, de buurtschappen Dam (Quarantaine) en Noorderbuurt, beide gelegen aan de Waddenzee. De stuwwal van Westerland vormt het hoogste punt van Westerland, +12,83 meter NAP. Het dorp Westerland heeft zijn oude karakter verloren. Toch ligt het nog altijd schilderachtig op Wieringens zuidwestkust, waar het zich boven de Westerlanderpolder verheft. De Nicolaas kerk is al vele eeuwen oud.

De Zandkuilweg is het ‘holleweggetje’, een onverharde weg zoals vroeger, tussen de Parallelweg en  de Westerlandeweg, nabij de Nicolaaskerk. Het weggetje dankt zijn naam aan de zandafgravingen. In de Westerlanderlaan was vroeger de kaasfabriek Klein Begin. Een van de vier kaasfabrieken op Wieringen, Oosterland, Stroe, Hippolytushoef en Westerland. Het pand wordt nu als woning gebruikt. In de 16e en ook nog in de 17e eeuw stond er ook nog een graanmolen te Westerland, gegevens zijn onbekend. De Waterweg is de verbindingsweg van De Haukes naar Westerland, vroeger de plek voor wierpakhuizen en eendenkooien. Op de hoek De Haukes – Waterweg stond het postkantoor, het gebouw wordt nu bewoond.

Quarantaine, buurtschap Dam    

Maar westwaarts is een plek, die moet men niet vergeten, 
Die wordt op heden nog het galgenveld geheten,
Daar in de oude tijd aan ene snode gast
Voor een zwaar misdrijf de strop werd toegepast.
En aan de noordwestkant vindt men de Quarantaine,
Misschien wel minder schoon dan ’t Franse Fonteblaine.
Maar voor de Wieringer toch enig in zijn soort,
Omdat die kleine plek nog aan de staat behoort. 

En vroeger vond men hier veel loodsen en barakken,
Apotheek en hospitaal en velerlei gemakken,
Matras en dekens en gereedschap, alle soort,
Ook ketels, pot en pan en wat er bij hoort.
Wanneer de schepen dan uit vreemde landen kwamen
En uit die havens soms besmetting medenamen,
De  equipage werd dan hier aan land gezet
En ’t schip hier voor de wal gereinigd en ontsmet.

Quarantaine Westerland met Pijlhuisje
 

Aan de noordzijde van de hoogte van Westerland liggen nog de buurtschappen Dam (noordwest) en Noordgest (noordoost).Aan het uiterste westpunt van het eiland ligt de in 1806 gestichte Quarantaine inrichting, bestemd om door een ziekte besmette schepeling onder te brengen. Rond de boerderij van nu familie Lont stonden de barakken. Later gebruikte de marine de omgeving voor het drogen van kruit. Tevens stond er een witte villa waar onder andere bewaker Rump in woonde. Na de aanleg van de Amstelmeerdijk (de Korte Afsluitdijk) in de jaren 1920 is er veel afgebroken en is er een diepe geul gegraven voor de toekomstige spoorlijn, die nooit is gekomen. Later heeft Gert Lont badhuisjes gemaakt en werd het gebied een zwemgelegenheid maar door het aanspoelen van zand verzandde het en de omgeving werd camping.

De Normer
Dit gehucht, dat westwaarts, op een kwartier uurs afstand van Hypolitushoef ligt, van waar men langs den Noorderweg tot hetzelve gaat, bevat een negental woningen, welker bewoners hun dagelijksch onderhoud uit landbouw en wiermaaijerij erlangen. Noordwaarts van daar, buiten den Marskedijk, ligt een buitenveld, de Normerven geheeten, dat ten jare 1849 bedijkt werd. Het bevat eene grondvlakte van c. 19 bunders, welke deels bebouwd, deels beweid worden. De buiten-vang van het Eiland, welke zich van hier westwaarts uitstrekt, wordt het Waardstrand geheeten. Fragment uit F. Allan - Het Eiland Wieringen en zijne bewoners.

Noorderbuurt
In dit buurtschap stonden vroeger enkele huizen, een winkeltje en had Johannes Takes zijn wierhandel. Het ligt net ten noorden van Westerland en tussen Dam en de Normer in, ligt Noorderbuurt en valt onder het dorp Westerland. Het buurtschap heeft een andere plaatsbetekenis dan de naam doet vermoeden. In tegenstelling tot Zandburen en Noordburen, waar buren nederzetting betekent, afgeleid van Bûr, dat gewoon woning betekent en het een directe naamplaatsing is, is Noorderbuurt pas later als variant op de gebiedsgrond benaming Noordergeest gekomen. Noordergeest wil zeggen het noordelijk hoger gelegen zandgrond. Lange tijd werd Noordergeest gebruikt maar op een bepaald moment is het veranderd, mogelijk omdat er iets meer bewoning kwam en daardoor de duiding buurt of buren kreeg. De naam van het buurtschap was volgens de overlevering in 1866 al Noorderbuurt. Nog altijd is het een kleine plaats, met een aantal boerderijen en woningen. Rond 1900 woonde op Noorderbuurt wierhandelaar Johannes Takes, lees meer...

De Singelweg tussen Noorderbuurt en de weg onder de dijk langs, is net als de Zandkuilweg in Westerland een ‘holleweg’, onverhard. In dit gebied liggen de Normerpolder en de Woudpolder, rijk vogelgebied. Deels buitendijks ligt de Normerven, als een kleine stuwdam. In 1849 is een deel bedijkt.  Alle drie de polders bezitten een ander soort keileem dan elders, grog, veel kalksteen (afkomstig uit het Oostzeegebied) met fossielen en vuurstenen. Voor de drooglegging van de Woudpolder lag hier het Woudstrand met lichte duinvorming, goed metselzand voor de bevolking.

Holle Balg buurtschap tussen Westerland en HippolytushoefHollebalg
Een klein buurtschap is Hollebalg, tussen Westerland en Hippolytushoef, gelegen aan de zeer oude Koningsweg. In de jaren 1932-1933 is de Betonweg, N99, aangelegd waarvoor een boerderij plaats moest maken. Naast de Betonweg zou een spoorlijn worden aangelegd, de diepe geul is nog zichtbaar. Aan de zuidkant van het buurtschap loopt de weg naar Westerklief.

Dit deel van Wieringen is ingrijpend veranderd door de aanleg van rijksweg N 99 en door de plannen  om een spoorbaan aan te leggen. Ten tijde van de Zuiderzeewerken, 1925 – 1930 heeft dit plaatsgevonden, dat wil zeggen de aanleg van de spoorbaan is niet doorgegaan. Om die weg aan te leggen is land opgekocht en/ of onteigend, waardoor boeren naar elders zijn vertrokken. Het kruispunt Westerland- Hippolytushoef is diverse keren gewijzigd. Hollebalg ligt kadastraal op de scheiding van sectie D en C. 


De Hoelm (Hoelem)
De Hoelm is het kleinste buurtschap op Wieringen, vele eeuwen was hier de 'haven' voor de vele aakjes op de Zuiderzee. In 1892 kreeg De Haukes een haven en verloor De Hoelm die functie, pas later werd Den Oever de havenplaats voor de Wieringer vloot. Het buurtschap ligt aan de zuidkant van Wieringen, vroeger zag je van daaruit de vissersschepen op de Zuiderzee. Het schelpenpad over de oude Wierdijk verbindt nu de Hoelm met de Haukes. Op de Hoelm woonden vroeger enkele vissers, eendenboeren en kleine boeren, die ook in het zeewier werkzaam waren, maaien, opvissen en op het land brengen om te drogen. Het zeewier werd bewerkt in de zoetwater sloten.  In een diepe plas, waarschijnlijk ontstaan door een dijkdoorbraak, werden de eenden gehouden. Rond 1900 woonden er zo’n vijftien gezinnen. Tussen de Hoelm en Westerklief ligt een van de weinige Kooibossen, waar nog eenden worden gevangen.

Buurtschap Oosterklief bezuiden Hippolytushoef
Oosterklief en Westerklief
Westerklief met de Stien
Dit is een oud deel van Wieringen, waar overwegend boeren woonden. De klieven behoren tot de hogere delen van Wieringen. De Varkensgrasweg en de Hoelm liggen tussen Westerklief en Westerland. Westerklief is bekend geworden door de “stien.“ Deze steen dateert uit de voorlaatste ijstijd en is één van de grootste uit deze periode. Van de stien werd aan de kinderen verteld dat deze zich zou omkeren als hij de klok hoorde slaan. Veel kinderen hebben daar tevergeefs op gewacht. 

Later heeft Westerklief landelijke bekendheid gekregen door de vondst van de Vikingschat, een zilverschat uit de tijd van de Noormannen. Op Sint Pieter, 22 februari, was het feest. Voor het sociale leven een belangrijke dag, want dan werden de landerijen opnieuw verhuurd. Op Ooster- en Westerklief was dat aanleiding tot de Klieverkermis.

Hierdoor ontstond het rijmpje: Oosterklief en Westerklief, Daar eten ze kool met krenten. En waarom zouden ze dat niet doen, Daar leven ze van d’r rente.

Oosterklief en Westerklief hebben hun naam te danken aan de tijd dat Wieringen een eiland was. De zijkanten van de stuwwal die hier in de Zuiderzee was komen te liggen werden door de golfwerking veranderd in kleine, maar steile klifkusten. Door landbewerking zijn deze kliffen verdwenen, restanten zijn nog te zien aan het Wieringerrandkanaal achter de buurtschappen.


De Belt

Vroeger was de Belt een buurtschap met een tiental huizen en een korenmolen, De Onderneming. Het buurtschap is opgegaan in Hippolytushoef en de Belt is een straatnaam geworden.

Hippolytushoef

Hippolytushoef is het hoofddorp van de gemeente Wieringen, het centrum ligt tussen 't Hoekje (het plein op de kruising Hoofdstraat, Koningsstraat en Beltstraat en het Kerkplein waaraan de Parklaan (vroeger een viervoetspad), Kremersweg en de Nieuwstraat op uit komen.. Beeldbepalend voor Hippolytushoef, Hippo in de volksmond, is de Nederlands Hervormde kerk op het Kerkplein. De gemetselde spits is bijzonder en het kerkhof om de kerk straalt ouderwetse rust uit. Dat kerkhof is vanaf 1937 niet meer in gebruik. De tekst op de grafzerken is meestal niet meer te lezen. Daar is een aantal jaren geleden door de Historische Vereniging Wieringen in voorzien. De zerken zijn schoongespoten, gefotografeerd en de teksten opgeschreven. Verzameld in een aantal multomappen is dat terug te vinden in het archief van de vereniging.

Rond 1700 werd Hippolytushoef door een geweldige brand geteisterd, aangewakkerd door de wind die vrij spel had op het eiland. Na de brand waren er veel daklozen. In de jaren na de brand heeft men een diepe put op het Kerkplein gegraven en er een ijzeren pomp  opgezet. Deze pomp is in de jaren dertig verwijderd, maar gelukkig staat hij er nu weer. Vlakbij de waterpomp is de Vermaningssteeg waaraan de Doopsgezinde Vermaning staat. De steeg verbindt het Kerkplein met de Nieuwstraat, die aansluit op Zandburen.

Aan de Koningsstraat stond de kaasfabriek, gebouwd in 1906 waar kaasmaker Jan de Beurs de scepter zwaaide. Later is dit de Waddenzaal geworden en bijgevoegd bij café Concordia. Ook het markante pand, het voormalige postkantoor staat er nog, er wordt nu gewoond en gewerkt door Kenneth Stamp en Valentine de Haan.

Zandburen
Het is nu een straat in Hippolytushoef, Zandburen, gelegen tussen de Nieuwstraat en de Slingerweg. Vroeger was het een buurtschap bestaande uit een zandweg met een molen, de Pool en enkele boerderijen, gelegen even ten noordoosten van het centrum van Hippolytushoef.  Achter de korenmolen De Pool (stond op de hoek Slingerweg, Zandburen en Gemeenelandsweg), stond het molenaarshuis, het staat er nog. De graanmolen is gebouw in het jaar 1862, een grondzeiler (de zeilen van de wieken konden op de grond om de wieken/roeden worden gedaan). De molen heeft voordien in Huisduinen gestaan, wat het grote rad vermeldde nog het jaartal 1672. De molen is door onweer in 1944 verbrand, hij ging met draaiende wieken ten onder.
Een winters overzichtop 21 januari 1940 op Noordburen met zijn boerderijen gezien vanaf de dijk. De weg liep links langs de boerderijen.

Noordburen
Noordburen ligt in sectie C, ten noorden van Hippolytushoef. Noordburen en Burewaaij zijn benamingen, die verband houden met de functie die dit land vroeger had. Het was gebruikelijk het jongvee van meerdere boeren op een stuk land te laten grazen. De dieren waren gebrandmerkt en daardoor herkenbaar voor de eigenaar. Later is de naam Noordburen gebleven in de naam van de weg onder andere Noordburendwarsweg. De naam Burewaaij is niet als zodanig bewaard gebleven.
 

Elft
De Elft nu een straat, heette vroeger de Kolffstraat omdat oud burgemeester Kolff er begin 1900, een grote villa had laten bouwen. Later zijn er verschillende huizen bij gebouwd en ook de openbare lagere school, de Alvitlo school. In de 19e eeuw stonden er slechts vier boerderijen en was de weg een zandweg die doorliep naar de polder Waard Nieuwland. Het buurtschap ligt aan de oostzijde van Hippolytushoef, hier  had de Utrechtse kerk in elk geval een hoofdhof, waarbij de eerst gestichte kerk van Wieringen, van Hippolytushoef  heeft gestaan. De naam Alvitlo is volgens Gijsseling ontstaan uit de samentrekking van twee oude woorden; Alvut (zwaan) en lauha (lo of bos) Karstens zegt: Lo is bos, Alvit is de naam van een persoon. Alvitlo wil dus zeggen zwanenbos. Alvitlo is in het spraakgebruik vervormd tot Elft. Op het kadasterkaartje heet de Elft nog Koningsweg. Een paar van de besproken boerderijen liggen tamelijk ver van wat nu de Elft heet. Zou nu aan de Slingerweg zijn. Bij het begin van het kadaster bestond die echter nog niet. De Elft ligt nu voor een deel in het dorp Hippolytushoef, voor een ander deel aan de overkant van de N 99, door de Wieringers nog altijd de Betonweg genoemd.

Polder Waard Nieuwland
In 1847 wordt de Polder Waard Nieuwland ingedijkt. Acht honderd bunders Zuiderzee worden drooggelegd. Er wordt f 5.- per bunder betaald, in totaal f 4000.-. Op een kaartje van 1869 staan 6 boerderijen, namelijk Westhoeve, Bouwlust, Veldzicht, Middelhoeve, Kaapzicht en Oosthoeve. Op de boerderijen wordt hoofdzakelijk geboerd door boeren uit Groningen, Friesland en Drente.

Gemeenelandsweg
De Gemeenelandsweg is een lange weg, die Wieringen vanaf Hippolytushoef tot Oosterland doorsnijdt. Gemeenelandsweg: vroeger had het woord “gemeen”  de betekenis van “gewoon.” Nu zeggen we “algemeen". Gemeenelandsweg zou dus kunnen betekenen “gewone landweg.” Of dat zo is, is niet bekend.

Stroe, het oudste dorp van Wieringen
Het oudste dorp is Stroe (Strude), dat aan de oostelijke zijde van de lange heuvelrug ligt en bestaat uit de Kerkebuurt en de Buurt Woai.  In het archief van de Dom van Utrecht komen geschriften voor uit de 9e eeuw na Chr., waarin Stroe (Strude) voorkomt. De meest specifieke Wieringer boerderijen waren en zijn dan ook op Stroe te vinden. Bekend op Stroe was ook het gebouw van de Doopsgezinde Gemeente. Dat had de vorm van een Wieringer boerderij en werd Vermaning genoemd. Het gebouw stond pal naast een echte boerderij om zo zo min mogelijk op te vallen. De Vermaning op Stroe is in 1933 verbrand. Stroe heeft nu nog steeds de oude uitstraling, ondanks dat hier en daar moderne woningen zijn gebouwd.

Belangrijk daarbij is het kerkhof van Stroe met het bekende hek: “ Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren". Tot 1878 stond hier een kerk. Deze kerk heeft bekendheid gekregen door het tufstenen varken dat boven de Noorderdeur was ingemetseld. Dat varken is helaas bij de sloop verloren gegaan. Er  werd verteld dat het varken boven de deur was geplaatst om Joden uit de kerk te weren. Joden vinden een varken onrein en gaan er niet onderdoor een kerk binnen. Er woonden bijna geen Joden op Wieringen, dus dit verhaal lijkt een fabeltje. Een ander verhaal is dat de kerk van naamsheilige is veranderd. Heilige Willibrordus was de laatste naam.

Echter, Willibrordus heeft niets met een varken. Vermoed wordt dat de kerk eerder gewijd was aan de Heilige Antonius. Hij had gevochten met de duivel en gewonnen. Daarvoor kreeg Antonius een varken, waarmee hij regelmatig werd afgebeeld. Deze betekenis is waarschijnlijk verloren gegaan toen de kerk aan de Heilige Willibrordus werd gewijd. Onderzoek hiernaar is gedaan door Frederik W.van Eeden, de vader van de schrijver. Nog niet zo lang geleden heeft Jan Bremer ook geprobeerd de waarheid te achterhalen. Tot op heden is dat niet gelukt. Opvallend is dat rond deze kerk een groepje boerderijen gestaan heeft, waar weinig of niets van overgebleven is. Die staan op het kaartje aangegeven, de kerk zelf is afgebroken. Stroe heeft dus niet alleen verdwenen boerderijen, maar ook verdwenen kerken. Behalve Stroe zijn ook de boerderijen op de Noordstroeërweg en de Broekerlaan.
Doopsgezinde Vermaning op Stroe
Het gebied Stroe zal aanmerkelijk groter geweest zijn dan het tegenwoordige. Het is waarschijnlijk zo geweest dat Stroe een koninklijk domein was. Het gebied verdeeld onder geestelijke instellingen en dat de koning hier zelf een basis behield, vindt waarschijnlijk zijn reden in de ligging van Wieringen langs een belangrijke scheepvaartroute. Stroe bevatte tenminste 72 boerderijen waarvan een een hoofdhof (vroonhoeve) aan het noordeinde van de tegenwoordige Hoflaan, geweest zal zijn wat terug te vinden is aan de naamgeving van de percelen, als ‘Bij het Hof’. Stroe zou rond het jaar 1500 bestaan uit Kerkeburen (Kerkbuurt, Doopsgezinde Vermaning), Smeerop (Smerp), Burewei (Buurtwei of Buurtwaay), Noord Stroe en Bierdijk (verbindt de hoogte van Stroe met die van Vatrop – Oosterland)

Op Stroe stond van 1738 tot 1933 (verbrand) de Doopsgezinde Vermaning, een schuilkerk. Het model was een Friese tsjelp boerderij, ook binnen was dit duidelijk zichtbaar.

Buitendijks staat een stormkering, na het op Delta hoogte brengen van de dijken aan Waddenzeekant zijn deze stormkeringen overbodig geworden. Op Stroe staat er nog eentje, vroeger waren ze van hout, later van beton. Het Wieringer Eiland museum Jan Lont is een bezoek waard. Volgens overlevering hebben rondom het kerkhof, dat vlakbij ligt, nog veel meer huizen gestaan en is er een school geweest. Deze school was in een boerderij staande zuidwest van het kerkhof, de laatste meester van Jongkind. De boerderij staat er nog en is geheel opgeknapt, eigendom van de familie Everts.
De Heidense Kapel van Stroe, lees meer…

Smerp
Smerp is waarschijnlijk een samentrekking van Smeerop. Het is een buurtschap tussen Stroe en Oosterland. Jan de Rijmer schrijft hierover in 1888 in zijn beschrijving van Wieringen:
“ Maar laat ons verder gaan en maar naar Smerp marcheren
Of Smeerop, mogelijk dat hier braaf wat viel te smeren,
Het is vier huizen groot en wat men eigenlijk  smeert
Dat geef ik U te raden, mij is het te geleerd. “
Vatrop gelegen tussen Stroe en OosterlandVatrop
Nu gaan wij Vatterop of Vat maar eens bekijken,
Waar men een uitzicht heeft ver over zee en dijken
En  schoon je ’t  aanvat ook met honderd bij elkaar,
Opvatten doe je ’t  niet, daarvoor is het veel te zwaar.
Maar laat ons verder gaan en rollen onze matten
Eer zij ons bij de baard of bij de oren vatten.
En nu naar Oosterland en ziet die grijze kerk,
Die draagt van ouderdom het vast en zeker merk.

Vatrop is vermoedelijk een verbastering van Verderop. Het behoort met Oosterland tot de hoge delen van Wieringen. Bij Vatrop is aan de Waddenzee een natuurgebied met veel vogels. Oosterland geniet vooral bekendheid door de Michaëlskerk, een prachtig gerestaureerd gebouw uit de 11e eeuw. Het is een belangrijk cultureel centrum. Er staan 10 boerderijen op het kaartje: aan de Vatropperweg, de Gemeenelandsweg, de Kerkweg, de Akkerweg en over de N 99 bij “de Zingende Wielen".

Vatrop (Vartrop) zou ook kunnen betekenen dorp aan de kust, het heeft volgens oude kaarten ook altijd aan zee gelegen en het ligt op een hoog deel van Wieringen. Het oude akkerland naast Vatrop heet nog altijd Hoge Geest (hoog, droog land) Anderen stellen dat Var betekent ver van het hoofddorp Hippolytushoef, in tegenstelling tot Bietrop, een complex landerijen aan de Gemeenelandsweg, dat dicht bij het hoofddorp ligt. Trop zou afgeleid zijn van torp (terp) Vroeger woonden hier ook jutters die bij stormweer of scheepsramp actief waren. Ze hadden een prachtig uitzicht over zee en waren er daardoor als de kippen bij. Volgens de geschiedschrijvers moet er op Vatrop een klooster hebben gestaan, die met onderaardse tunnels verbonden zou zijn met de Michaëlskerk op Oosterland.

Oosterland
Dit dorp dat was van ouds en hogerhand verheven
Met schout en schepenen en rechtbank daar beneven.
Men sprak er vonnis uit, volvoerde straf en recht
En was eertijds in bloei, tenminste, zo men zegt.
De oude, grijze kerk, vervallen en verlaten.
Heeft tot zijn herstel geen fondsen en geen baten,
Wordt thans door ’t  rijk hersteld, verbeterd en verbouwd,
Als de oudste van ’t land, haast duizend jaren oud.

Ook Oosterland heeft net als Hippolytushoef een bijzonder mooie tufstenen kerk met gemetselde toren, Michaelskerk. Het MUZ park met de jeugdherberg, nu Villa Nieuwland, zijn de overblijfselen van de Zuiderzeewerken. Door de Zuiderzeewerken kwam er vanaf 1924, een grote toeloop van personeel. Daar moesten woningen voor zijn en gebouwen waarin onder andere de administratieve taken konden worden verricht. Het MUZ park in Oosterland heeft aan weerskanten huizen en een dubbele villa aan het einde, voor de twee ingenieursgezinnen. In het pand Villa Nieuwland, nu B&B, eerder Jeugdherberg, was de administratie geherbergd.
De Akkerweg op Oosterland is een zeer oude weg, in de 18e eeuw liep deze van de noordkant van het eiland tot aan de zuidwal. De Akkerweg ligt op een heuvel waardoor deze weg droog bleef bij een dijkdoorbraak, zoals in 1770 toen de dijken op meerder plaatsen doorbraken. Vanuit Den Oever was Hippolytushoef toen te bereiken over zee. Aan de Akkerweg is de boerderij te vinden van Wabe Douwes, afkomstig uit Friesland en gehuwd geweest op Wieringen. Hij heeft op Oosterland een moord gepleegd en is daarvoor op Westerland opgehangen. Een stuk land heet nog altijd het Wabe Douwesweid. Aan de Akkerweg staat het karakteristieke pand de Nederlands Hervormde pastorie. Deze pastorie, gebouwd in 1893, is over de hele wereld bekend geworden, doordat dit de toegewezen woning was van de voormalige Duitse kroonprins. Het gebouw staat een stukje van de weg want toen het werd gebouwd stond de oude pastorie ervoor, vermoedelijk uit de tijd van de reformatie. Naast de pastorie staat een klein gebouwtje, gemaakt van materialen van de oude pastorie. Dit gebouwtje heeft dienst gedaan als school.
Het café Land- en Zeezicht, later De Rode Haan, staat er vervallen bij. De eerste steen is gelegd op 10 maart 1902.

Den Oever
Den Oever is het meest oostelijke dorp van Wieringen, bekend om de vissershaven. Vroeger was Den Oever bekend om de kapel en het gasthuis. De kapel staat in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen, het gasthuis is afgebroken. Van beide gebouwen resten de straatnamen Kapelsteeg en Gasthuisweg.Den Oever is gelegen aan de kop van de Afsluitdijk, de karakteristieke oude kapel is in de jaren '60 overgeplaatst naar het Zuiderzee museum in Enkhuizen. Het dorp is sterk van karakter veranderd, vooral sinds de afsluiting van de Zuiderzee. Talrijke nieuwe huizen zijn verrezen, verspreid door het dorp zijn nog enkele boerderijen en vissershuisjes te vinden. Een haven was er vroeger niet, aan de noordzijde van het dorp was alleen het Noorderhoofd, dat enige beschutting bood voor schepen. Wel was er een kleine vissershaven ten zuiden van Den Oever bij het zogenaamde Nauwelangd, waar ook de helling was gebouwd. In 1900 werd er een nieuwe haven vlak bij Den Oever aangelegd.

De korenmolen in Den Oever is gebouwd in 1654. Toen de molen gebouwd werd stond deze buiten het dorp op de vlakte. De molen is, net als De Onderneming in Hippolytushoef  in beheer van de vereniging Wieringer molens.
De Dijkstraat, vroeger een weiland waar schapen werden gehouden. Toen er rond 1930 steeds meer mensen werkten aan de Zuiderzeewerken, kocht ene Tijssen uit Den Helder de grond en legde de straat aan en bouwde daar voor eigen rekening huizen. De straat heette dan ook Tijssenstraat, later werd dit Dijkstraat. Ook de Zwinstraat is aangelegd tijdens de Zuiderzeewerken, om het verkeer in goede banen te kunnen leiden.

De Kapel te Den Oever is in 1966 afgebroken en herbouwd in het Zuiderzeemuseum te Enkhuizen. De Kapel was net als alle andere kerken oost-west gebouwd, met de toren aan de westkant en de ingang onder de toren.. Zo werden ook de overledenen begraven. Men vermoedt dat de Kapel in de 15e eeuw is gebouwd. In het verlengde van de Kapel was een gasthuis aangebouwd, werd gebruikt als noodziekenhuis voor zieke schepelingen en bij scheepsrampen. Het Schippershuis waar veel schepelingen van de grote Oost Indiëvaarders kwamen om ‘uit te waaien’ en waar contracten werden getekend tussen kapiteins en Ligterschippers, stond naast de Kapel, later werd dit Hotel Lont, nu is het Dekamarkt. 

Afbraak van De Kapel in Den Oever, foto's bewerkt door Theo Klaver.

Interieur de Kapel Den OeverDe Kapel Den Oever De constructie van de Kapel Den OeverHet steegje tussen de Kapel en Gasthuis Den OeverAfbraak Kapel Den OeverDe Kapel Den Oever

De balken van de Kapel Den Oever





Het ontstaan van Wieringen

Passages uit het boek Wiringherlant, auteur drs. Jan T. Bremer, uitgegeven 1979

Het antwoord op de vraag wanneer Wieringen een eiland werd blijft: waarschijnlijk bij de stormvloed in 1170. Maar wat ging eraan vooraf?

In de voorlaatste ijstijd, Riss ijstijd, drong het landijs vanuit Scandinavië door tot Texel en Wieringen, Gaasterland en Urk. Toen werden op Wieringen op sommige plaatsen, onder andere bij Noorderbuurt en Noordburen tot 18 meter dikke keileemlagen afgezet. De keileem laag is in de periode erna weer vervormd en ook enigszins verschoven. Toen het klimaat daarna ook warmer werd, was de afsmelting van het landijs tenslotte zo groot, dat het keileemgebied Texel – Wieringen door de zee omspoeld werd.

Hoewel de zee afzettingen uit het Eemtijd, niet werden kwamen dan 10m beneden N.A.P. en het tegenwoordige Lutjestrand (luttel of little betekent klein) pas veel later is ontstaan, zijn er op dit strandje vandaag de dag nog schelpen te vinden van dieren die alleen in die periode hebben geleefd. Het overige strandmateriaal is voornamelijk afkomstig van ‘uitgespoelde’ keileem, het is hoekig, scherp en ongesorteerd.

Tijdens de laatste ijstijd heeft het landijs een grotere uitbreiding gehad en daalde dientengevolge de zeespiegel weer tientallen meters. Toch kwam het landijs in die periode die enige tienduizenden jaren duurde, niet verder dan Noord Groningen. Omdat de zeespiegel in die periode veel lager was, lagen er rondom het gebied Texel – Wieringen uitgestrekte gebieden droog, tot enkele tientallen kilometers ten westen van de tegenwoordige kustlijn.

Wieringen was dus toen bepaald nog geen eiland te noemen. De keileemgronden van Wieringen maakten deel ui van een groot uitgestrekt zandlandschap, doorsneden door talloze geulen, die het smeltwater vanuit het noordoosten afvoerden naar het westen. De lage temperaturen zorgden ervoor dat er nagenoeg geen begroeiing was, wind en neerslag hadden vrij spel. Zo is op Westerland de aanwezige keileem door regen weggespoeld en door de wind weggewaaid, alleen de grotere zwerfstenen zijn gebleven.

In het holoceen tijdperk, zo’n tienduizend jaar geleden, werd het klimaat zachter, de ijsmassa’s smolten en de zeespiegel steeg en het Noordzeebekken vulde zich met water. Ongeveer 5000 jaar voor het begin van de jaartelling was de zee zover gekomen dat West en Noord Nederland grotendeels onder water stonden. De keileemhoogten van Wieringen uiteraard niet. Door de zee werden rondom Wieringen lagen zeezand en zeeklei afgezet, die eerdere begroeiing afdekten.

In het begin van de jaartelling is rondom Wieringen een enorm uitgestrekt veengebied geweest, dat het grootste deel van de tegenwoordige Wieringermeer, de kop van Noord Holland, het Balgzand en de Waddenzee tot aan Vlieland omvatten. Reeds in het begin van de jaartelling was er tevens afwatering van dit veen naar zee. Ontginningen van deze veengebieden hebben geleid tot een snelle aantasting van het veen en een daling van het niveau, met als gevolgd een verhoogde kwetsbaarheid bij stormvloeden.

De doorbraken in de 12e eeuw van de Zijpe, het Heersdiep (tussen Callantsoog en Huisduinen) en het Marsdiep, hebben de overstroming van deze veengebieden tot gevolg gehad, waardoor Wieringen wederom een eiland werd. Samenvattend kan gesteld worden dat Wieringen, samen met Texel en het daarussen liggende gebied, een groot eiland was in de Eemtijd (de warme periode tussen de voorlaatste en laatste ijstijd). Daarna was Wieringen tijdens de laatste ijstijd weer een met de omgeving, want de zeespiegel lag toen zo’, 20 meter beneden N.A.P. Vervolgens kwam de zee in het holoceen tot dicht aan de zuidkant van Wieringen en vormde Wieringen wederom met Texel een groot eiland. Door de groei van het oppervlakte veen was Wieringen vanaf ongeveer 1000 jaar voor de jaartelling weer een geheel met het omliggende vasteland en met de tegenwoordige Waddenzee. Pas in de late Middeleeuwen werd dit veengebied weer door zee overspoeld en ontstond het eiland Wieringen.

Bewoning
In het gebied ten zuiden van Wieringen, de tegenwoordige Wieringermeer, zijn vrij veel vondsten gedaan uit het Neolithicum, maar op Wieringen zelf is dat niet het geval. Ook uit de eerste eeuwen na het begin van de jaartelling zijn er geen vondsten bekend, ook niet uit de Wieringermeer, wel in de omgeving van Schagen en Den Helder. Zelfs uit de vroege middeleeuwen is maar heel weinig schervenmateriaal op Wieringen gevonden. Wel komen er op het eiland kleine stukjes schervenmateriaal voor, dit betekent niet dat dus overal op het eiland mensen woorden, doch veeleer dat men reeds in de late middeleeuwen het huisafval op de akkerlanden bracht als meststof, zoals ook de zeer vele schelpen in de akkers getuigen van een eeuwenlang gebruik van ‘zeemest’. Bij Vatrop zijn een tiental laatmiddeleeuwse waterputten gevonden. De bontstenen sarcofagen op het kerkhof van Stroe, bij de kerk van Westerland en tegen de muur van het kerkje van Oosterland, zijn uit dezelfde perioden.

Koningen en Wieringen
Wieringen wordt verondersteld afkomstig te zijn van het Oudfriese ‘wir’ wat hoogte betekent. Wieringen zou dus zoiets betekenen als: op de hoogte, op de heuvels. En als dat zo is, hoe oud is dan dat Oudfries? Begin van de jaartelling? Of pas vele eeuwen laten, in de tijd van de legendarische Friese koning Aldgisl (+/- 680) die het hele kustgebied, inclusief Zeeland, onder zijn gezag had. Uit deze periode 678/679 komen de eerst geschreven berichten van christelijke zending onder de Friezen.  De opvolger van Aldgisl, is de befaamde koning Radboud of Redbad. Op Wieringen wordt graag verteld dat de Koningsweg, die van de Quarantiane naar de Nieuwlandpolder loopt, zo is genoemd omdat deze Radboud altijd gebruik van deze weg maakte om vanuit Medemblik, waar hij geresideerd zou hebben, naar zijn jacht gebied op Wieringen te rijden. De steeds machtiger wordende Frankische koningen werden zelfs keizer, maar de opvolgers van keizer Karel de Grote hebben de Vikingenaanvallen niet kunnen verhinderen. De invallen in deze gebieden zijn geweest tussen 810 en ongeveer 920. Het is aannemelijk dat de kerk reeds in de 8e euuw, voor de komst van de Vikingen in de Lage Landen, grote bezittingen op Wieringen had: ‘…in Stroe (op Wieringen) liggen 72 hoeven die toebehoren aan godheiligen Maarten, Bonifatius, Willibrord, Liudger, Landbert en aan de koning…’. Het is waarschijnlijk zo geweest dat Stroe een koninklijk domein was. Het gebied verdeeld onder geestelijke instellingen en dat de koning hier zelf een basis behield, vindt waarschijnlijk zijn reden in de ligging van Wieringen langs een belangrijke scheepvaartroute. De koning had hier recht op alles wat aanspoelde en op de schepen die door de storm op de kust geworpen werden. Wieringen sloot in 1284 vrede en de burgers graaf Floris V van Holland aannamen als heer. Het Stadsrecht ontving Wieringen op 10 augustus 1432 van gravin weduwe Margarita. De nieuwe stad omvatte de kerspelen (parochies) Oisterlande, Stroede, Ypolshove, Westerlande. Het poortrecht zal over het gehele land Wieringen gelden.

Beroepsbevolking
De uitslag van de beroepstelling van 1851 gaf aan: 179 boeren, 52 landarbeiders, 32 visser en vissersknechten en 98 overige beroepsbeoefenaren als ambachtslieden, ambtenaren, en handelaren. Hoewel de vissers verspreid over het hele eiland woonden, was er sprake van een zekere mate van concentratie van visserswoningen in Den Oever. De overige beroepsbeoefenaren woonden grotendeels in het centrumdorp Hippolytushoef. Maar in alle dorpen, ook in Den Oever en Hippolytushoef, stonden boerderijen.

Landschap van Wieringen
Wieringen kenmerkt zich door het glooiiende landschap en het open karakter. Het is een prachtig gebied om te wandelen en fietsen, mooie kleine, smalle binnen wegen, holle weggetjes, havens, karakteristieke boerderijen, eendenkooien, musea, wierdijk, zicht over de Waddenzee en veel meer. De kern van het eiland bestaat uiteen ongeveer zuidwest-noordoost lopende golvende (keileem) rug aan de noordzijde. Ten zuiden ervan liggen de kogen, het laagland, enigszins schotelvormige gebieden. De kogen werden - evenals de zwak ontwikkelde lage keileemrug van De Haukes -  tegen de zee beschermd door middel van wierdijken. Van ouds her is de beplanting schaars waardoor er een open karakter is ontstaan.

Bronnen: Wiringherlant, drs J.T. Bremer; Verdwenen Boerderijen, Boerderijen commissie Historische Vereniging Wieringen; Wandelen over Wieringen, Joh. Oedzes.

Wieringen, een voormalig Zuiderzee eiland
Boerderij van Geertje Rotgans
100 jaar ijsclub Voorwaarts Den Oever
Villa Waterkeer Westerland
Scheepsramp 1908
Wier rond Wieringen
Johannes Takes wierhandelaar
Heidense kapel Stroe
Aankoop en demping Gasthuissloot Den Oever
Wieringer Courant 100 jaar
Restauratie kerk en toren Oosterland
Visdrogerij Vatrop
De boerderij van Tijsen te Westerland
Koninklijk bezoeken aan Wieringen
Wieringer type boerderij
Mandoline orkest Oost Wieringen
Varkensgrasweg 7 Westerland
Wieringer begrafenis vanuit Wieringer Eiland museum Jan Lont
Amusement op Wieringen
Doopsgezinde Vermaning Hippolytushoef Wieringen
WelkomAgendaOver onsDat was Wieringen toenMarkante WieringersWieringer traditiesWieringer dialectExcursie NieuwsFavoriete LinksWebshopDigitaal Archief